Prva faza razvoja bosanskog jezika - doba srednjovjekovne Bosne

 

 Bosanski jezik je prošao kroz pet razvojnih faza: 

1. Prva faza - doba srednjovjekovne Bosne

2. Druga faza - tursko doba

3. Treća faza - austrougarsko doba

4. Četvrta faza - jugoslavensko doba

5. Peta faza - bosansko doba

PRVA FAZA RAZVOJA BOSANSKOG JEZIKA ILI DOBA SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

    Prvi pisani spomenici na bosansko-humskom tlu potječu s kraja X ili početka XI vijeka, a to je ujedno i srednjovjekovno razdoblje. Po oskudnim spomenicima sačuvanim do danas utvrđeno je da se stanovništvo Bosne i Huma koristilo sa četiri pisma: latinsko pismo, grčko pismo, glagoljica i ćirilica.

    Kada su Slaveni došli na ovo područje, oni su još uvijek bili nepismen narod. Tek u IX vijeku dvojica braće, Ćirilo i Metodije su počeli širiti pismenost s ciljem širenja kršćanske vjere. Za svoga života Ćirilo i Metodije su djelovali u Moravskoj i tu su razvili staroslavenski jezik i pismo glagoljicu. Nakon njihove smrti prognani sveštenici njhovog reda su došli u dodir s Južnim Slavenima i prenijeli im i glagoljicu, ali i razvili ćirilicu.

    U srednjem vijeku na ovim područjima počinje prva pismenost. Nije poznato kada tačno počinje pismenost na području Bosne i Hercegovine, ali se smatra da je postojala i prije XII vijeka i da je vjerovatno bila pisana na sve četiri tada prisutna pisma: grčkom, latinskom, glagoljicom i ćirilicom.

PISMA:

    Grčko pismo je najviše tragova ostavilo na području Huma, a latinično na raznim dijelovima Bosne u crkvenim natpisima, pečatima bosanskih vladara ili nadgrobnim pločama kraljeva.

    Najstariji sačuvani trag bosanske pismenosti na glagoljici je natpis sa crkve u Kijevcima kod Prijedora. Iz XII vijeka posebno su bitna dva sačuvana rukopisa: Griškovićev i Mihanovićev odlomak, koji svjedoče o glagoljskoj pismenosti i crkvenoj književnosti Bosne i Huma. Pisani su poluoblom glagoljicom koja je nastala kao prijelazna forma od oble istočne, prema uglastoj, zapadnoj glagoljici. Poslije je pronađen još jedan takav rukopis, Splitski odlomak, koji po osobinama glagoljskog pisma pripada XII vijeku, a po nekim obilježjima narodnog živog govora pripada početku XIII vijeka. Također se ističe Hrvojev misal (nastao između 1403. i 1415. godine), jedan lijep i u cijelosti sačuvan reprezantativan rukopis, pisan za bosanskog feudalca Hrvoja Vukčića Hrvatinića .

Kako u crkvi, tako je i izvan nje glagoljsko pismo bilo u upotrebi, što potvrđuju i epigrafi na nekoliko kamenih spomenika.Kao pretežno crkveno pismo, glagoljica se upotrebljavala pod okriljem Crkve bosanske.

 Ćirilica je u Bosni i Humu bila dosta raširenija, tako da je i ćiriličnih spomenika bilo više, a o tome svjedoči i najstariji pisani spomenik bosanskog jezika - Humačka ploča. To je ktitorski , odnosno donatorski natpis na crkvi sv. Mihajla u Humcu kod Ljubuškog u zapadnoj Hercegovini . Na ovom natpisu se nalazi i nekoliko glagoljskih slova, a nastao je krajem X ili početkom XI vijeka. O raširenosti ćirilične pismenosti u Bosni govori i Miroslavljevo evanđelje, najstariji ali i najljepši ćirilični rukopis crkvenog karaktera pisan u Humu za kneza Miroslava.

Zbog raznovrsnosti i brojnosti ovih spomenika moguće ih je podijeliti u nekoliko grupa:

Crkveni rukopisi - pisani staroslavenskim jezikom s elementima narodnog govora. Uključuju i nekanonske tekstove poput apokrifa i molitvi, te zapise na marginama rukopisa.  Crkvene knjige sadrže prevode Novog zavjeta. Najstariji crkveni rukopis je Miroslavljevo evanđelje pisano u Humu za vrijeme kneza Miroslava. Bečka tajna knjiga i Početlije svijeta su dvije crkvene knjige sačuvane samo u fragmentima. One nam svjedoče o specifičnosti Crkve bosanske koja se, sudeći po njima, temeljila na dualizmu nepriznatom u standardnom kršćanstvu - da su ljudi, ustvari, duše anđela koje je zaveo Sotona. Još jedna razlika ove religije od tradicionalnog kršćanstva je i ubjeđenje da je spasenje ljudskih duša moguće samo milošću Božijom, a ne euharistijom. Svjedok istom je i Heretička tajna knjiga čiji se latinični prevod nalazi u bečkoj Nacionalnoj biblioteci. Ovakve knjige se prestaju pisati nakon što je Kulin ban prihvatio kršćanstvo, iako nova vjera zvanično nije u potpunosti zaživjela. To vidimo po rijetkim zapisima svećenika Crkve bosanske smještenim na margine neheretičkih knjiga, ali i u glosi (zapisu na margini rukopisa) Srećkovićevog evanđelja.

 Natpisi na građevinama i nadgrobnim spomenicima/stećcima - najviše se pojavljuju na stećcima, a zatim na crkvenim građevinama, sudačkim stolicama, mauzolejima, kaznenim pločama i sl. Forma zapisa je bila strogo određena. Obično počinju natpisom "A nek se zna..." ili "A se leži..."

Pisac epitafa je obično nepotpisan, ali postoje i slučajevi kada su upisivali svoje vlastito ime.  Najstariji ovakvi natpisi potiču sa područja Huma (kraj 10. vijeka), središnje Bosne (većinom 12. vijeka) i Vidoške, današnji Stolac (početak 13. vijeka ali kontinuiran rad sve do 15. vijeka).

Poznata imena klesara ovih natpisa uključuju: Prodan, Miogost, Veseoko Kukulamović, Vukašin, Bratjen, Semorad, Grubač, Nikola Dragojević, Dragoje dijak, Ugarak, i drugi.

    Nastanak stećaka usko se vezuje za srednjovjekovnu bosansku državu, pa se gotovo 70000 stećaka rasprostire u najširim njenim granicama za vrijeme Tvrtka I Kotromanića i njegovih nasljednika, odnosno na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine, osim dijela Bosanske Krajine, potom u oblastima Srbije i Crne Gore uz bosanskohercegovačku granicu te u Dalmaciji, u Hrvatskoj.

    Stećci se obično javljaju na otvorenom, u prirodi, i to grupisani u tzv. nekropole. Riječ nekropola grčkog je porijekla i označava „grad mrtvih“, a poznati su još i narodni nazivi: mramorje, grčko groblje, divsko groblje, maseti. Na osnovu podataka preuzetih iz knjige Stećci: kultura i umjetnost Šefika Bešlagića, poznate su 3162 nekropole, od čega je većina - 2687 lokaliteta - u BiH, 247 u Hrvatskoj, 121 u Srbiji i 107 u Crnoj Gori. Stećke je kao prvorazredne spomenike kulture i kulturne historije, jezika i pismenosti, prepoznao i UNESCO, koji je 28 nekropola 2016. godine uvrstio na listu svjetske baštine.

    Stećci su nadgrobni spomenici, obično građeni od jednog monolitnog kamena. I sama riječ stećak nastala je od riječi stojećak ili stojeći kamen. 

 Povelje, pisma i darovnice- njeguju autohtonu crtu narodnog izraza. Pisani su u diplomatske svrhe. Pisani su u periodu od Povelje Kulina bana 1189, do povelje posljednjeg bosanskog bana Stjepana Tomaševića iz 1461. Većinom su to poetski nenadahnuti spisi krutih književnih formi, ali i u njima je moguće naći individualne izraze pojedinca. Značajna su pisma kneza Črnomira u kojima se gnjevno govori o postupcima Dubrovačke Republike. Povelja bana Stjepana II i njegovog brata Vladislava odlikuju se bogatstvom naracije. Opisi junačkih djela Vlatka Vukosavića koje su njih dvojica napisali podsjećaju na opise deseteračkih narodnih pjesama koje su nastale mnogo kasnije. Jednim od najljepših naših tekstova srednjeg vijeka smatra se i darovnica kralja Dabiše Vojvodi Hrvoje Vukčiću Hrvatiniću iz 1392. koja se ističe poetskim nadahnućem i rječitošću.

Lijepa književnost - postoji samo nekoliko djela iz ovog doba. Pisana je na zadovoljstvo vladara. Većinom se svodi samo na prevodilačku djelatnost. Najpoznatija djelatnost je vezana za prevođenje i prepisivanje Aleksandride.

Najznačajniji spomenik srednjovjekovne pismenosti Bosne i Huma je Povelja Kulina bana iz 1189. godine.

                                           bosančica

glagoljica

 by Azur Alispahić